आर्थिक साक्षरता: यशस्वी जीवनाचा मूलभूत पाया
आजच्या वेगाने बदलणाऱ्या जगात आर्थिक साक्षरता म्हणजे फक्त पैसे मोजता येणं नव्हे, तर पैशांचा योग्य उपयोग, नियोजन, गुंतवणूक आणि बचत याची सखोल समज असणं आवश्यक आहे. आर्थिक साक्षरता म्हणजे आपल्या आर्थिक व्यवहारांची जाणीवपूर्वक जबाबदारी घेणे. ही एक अशी कौशल्ये आणि सवयींची यादी आहे, जी तुमच्या आजच्याच नव्हे तर उद्याच्या आयुष्यालाही सुरक्षित करते.
आर्थिक साक्षरता म्हणजे काय?
आर्थिक साक्षरता म्हणजे व्यक्तीला आर्थिक संकल्पना समजणे व त्या रोजच्या जीवनात वापरण्याची क्षमता असणे. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:
- बचत व खर्चाचे नियोजन
- बँकिंग प्रणाली समजून घेणे
- गुंतवणुकीचे प्रकार आणि जोखीम समजणे
- कर्ज, व्याजदर, पतगुणवत्ता समजणे
- विमा, निवृत्ती योजना आणि आर्थिक सुरक्षेची समज
एकंदरीत, आर्थिक साक्षरता म्हणजे पैसा हाताळण्याचं शास्त्र आणि त्यातले व्यवहारिक कौशल्य.
आर्थिक साक्षरतेचे महत्त्व
१. आर्थिक स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी: आर्थिक साक्षर व्यक्ती स्वतःच्या गरजा व इच्छा यामधील फरक समजू शकतो. तो उधळपट्टी न करता बचतीला प्राधान्य देतो, आणि त्यामुळे त्याला आर्थिक अडचणी कमी येतात.
२. कर्जाच्या जाळ्यात अडकू नये म्हणून: योग्य माहितीच्या अभावामुळे अनेक जण चुकीचे कर्ज घेतात, वाढीव व्याज भरतात आणि आर्थिक संकटात सापडतात. आर्थिक साक्षरता ही या संकटांपासून वाचवते.
३. गुंतवणुकीत शहाणपण: आर्थिक शिक्षणामुळे म्युच्युअल फंड, शेअर मार्केट, SIP, पीपीएफ अशा गुंतवणूक पर्यायांची माहिती मिळते. त्यामुळे व्यक्ती दीर्घकालीन आर्थिक उद्दिष्टे गाठू शकतो.
४. विम्याचे योग्य नियोजन: अनेक लोक विमा म्हणजे फक्त कर वाचवण्यासाठी घेतात, पण आर्थिक साक्षरता असणारा माणूस विमा म्हणजे एक संरक्षण कवच आहे हे समजतो.
भारतामधील आर्थिक साक्षरतेची परिस्थिती
भारतातील आर्थिक साक्षरतेचे प्रमाण तुलनेने कमी आहे. RBI आणि SEBI सारख्या संस्थांनी अनेक उपक्रम हाती घेतले असले, तरीही ग्रामीण आणि निमशहरी भागांमध्ये लोक अजूनही बँकिंगपासून दूर आहेत.
- 2019 साली NCAER च्या अहवालानुसार, केवळ २७% लोकांना प्राथमिक आर्थिक संकल्पना नीट समजतात.
- अनेक महिला आणि युवक अजूनही स्वतःच्या आर्थिक निर्णयांमध्ये भाग घेत नाहीत.
- डिजिटल व्यवहार वाढले असले तरी डिजिटल फसवणुकींचे प्रमाणही त्याच वेगाने वाढले आहे.
आर्थिक साक्षरतेच्या अभावाचे दुष्परिणाम
१. फसवणुकीची शक्यता वाढते – चुकीच्या योजनांमध्ये गुंतवणूक करून पैसे गमावण्याचे प्रकार अनेक वेळा घडतात.
२. कर्जाचे ओझे वाढते – क्रेडिट कार्डचे चुकीचे वापर, लोनचे चुकीचे नियोजन यामुळे कर्ज बुडवण्याच्या समस्या उद्भवतात.
३. निवृत्तीनंतरची असुरक्षितता – आर्थिक नियोजन न केल्यास वृद्धापकाळात पैसा कमी पडतो.
४. आपत्कालीन परिस्थितींना सामोरे जाण्यात अडचण – हॉस्पिटल खर्च, अपघात, नोकरी गमावणे अशा घटनांमध्ये बचतीअभावी धावपळ होते.
कोणत्या गोष्टी शिकल्यामुळे आर्थिक साक्षरता वाढते?
| कौशल्य | उदाहरण |
|---|---|
| बजेटिंग | मासिक उत्पन्नानुसार खर्चाचे नियोजन |
| बचत | आपत्कालीन निधीसाठी दरमहा रक्कम बाजूला ठेवणे |
| गुंतवणूक | SIP, म्युच्युअल फंड, गोल्ड ETF इत्यादी |
| कर्ज व्यवस्थापन | क्रेडिट कार्डचा शहाणपणाने वापर |
| विमा समज | आरोग्य आणि जीवन विम्याचे फायदे समजून घेणे |
| टॅक्स नियोजन | कायदेशीर मार्गाने कर सवलती मिळवणे |
आर्थिक साक्षरतेसाठी उपयोगी टिप्स
- दरमहा बजेट तयार करा आणि त्याचे पालन करा.
- आपत्कालीन निधी तयार ठेवा – किमान ३ ते ६ महिन्यांचा खर्च.
- फक्त बचत न करता गुंतवणूक देखील करा.
- बँकिंग, UPI, नेट बँकिंगसारख्या सेवा सुरक्षितपणे वापरा.
- क्रेडिट स्कोअर आणि कर्ज नियम समजून घ्या.
- फसवणूक टाळण्यासाठी कोणत्याही स्कीममध्ये गुंतवणूक करण्यापूर्वी सखोल माहिती मिळवा.
शालेय आणि महाविद्यालयीन पातळीवर आर्थिक साक्षरता
भारतात शालेय शिक्षणात आर्थिक शिक्षणाचा फारसा समावेश नाही. जर विद्यार्थी लहान वयातच ‘पैसा काय असतो, तो कसा जपायचा, वाढवायचा’ हे शिकले, तर ते मोठेपणी सक्षम नागरिक होतील. काही शाळांनी आता ‘फायनान्स क्लब’ सुरू केलेत, काही NGO विद्यार्थ्यांसाठी आर्थिक कार्यशाळा घेतात – ही स्वागतार्ह गोष्ट आहे.
सरकार आणि संस्था काय करत आहेत?
- RBI – “Money Kumar” सारख्या उपक्रमांद्वारे जनजागृती करत आहे.
- SEBI – गुंतवणूकदार शिक्षण कार्यक्रम राबवते.
- NPCI – डिजिटल व्यवहारांची सुरक्षितता वाढवण्यासाठी मोहीम राबवते.
- PM जनधन योजना – गरीब जनतेला बँकिंग प्रणालीशी जोडण्यासाठी.
निष्कर्ष
आर्थिक साक्षरता ही केवळ एक संकल्पना नाही, तर एक जीवनशैली आहे. जितकी लवकर ही शिकली जाते, तितकी व्यक्ती सुरक्षित, स्वावलंबी आणि समृद्ध बनते. आजच्या डिजिटल, स्पर्धात्मक युगात आर्थिक साक्षरता म्हणजे जीवनातील एक गरजेची शक्ती आहे.
“पैसा कमवणं महत्त्वाचं आहेच, पण त्याहून महत्त्वाचं आहे – तो पैसा शहाणपणाने वापरणं!
