सूचना:
1) या ब्लॉगमध्ये वापरलेले मूल्यांकनाचे स्तर आणि अभिप्रायाचे स्वरूप हे NEP 2020 च्या मार्गदर्शक तत्वांनुसार तयार करण्यात आले आहे. अधिक माहितीसाठी, कृपया [NCERT च्या PARAKH पोर्टलला] 👉 https://parakh.ncert.gov.in/hpc भेट द्या.
2) विद्यार्थी स्तरानुसार आणि क्षमतानुसार एक किंवा दोन नोंदी कराव्यात.
3) लेखक जिल्हास्तरीय प्रशिक्षित शिक्षक आहेत.
👉 समग्र प्रगतिपत्रक कसे भरावे?
👉 भाषा आणि साक्षरता विकास नोंदी
👉 सौंदर्यदृष्टी आणि सांस्कृतिक विकास नोंदी
HPC “विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास” या क्षेत्रातील ध्येय आधारित क्षमता (Learning Outcomes) खालीलप्रमाणे आहेत:
सामाजिक विकास
– सामूहिक सहभाग: विद्यार्थी गटात खेळणे, सहकार्याने काम करणे आणि इतरांशी संवाद साधणे शिकतो.
– सामाजिक नियमांची जाणीव: शाळेतील नियम, शिस्त आणि सामाजिक शिष्टाचारांचे पालन करतो.
– सहकार्य आणि मदत: इतरांना मदत करण्याची तयारी दाखवतो आणि समूहातील जबाबदाऱ्या स्वीकारतो.
भावनिक विकास
– भावनांची ओळख: स्वतःच्या भावना ओळखतो आणि त्या व्यक्त करतो.
– भावनांचे व्यवस्थापन: राग, आनंद, दु:ख यांसारख्या भावनांना योग्य प्रकारे व्यक्त करतो आणि नियंत्रित करतो.
– इतरांच्या भावना समजून घेणे: इतरांच्या भावना ओळखतो आणि त्यांना प्रतिसाद देतो.
नैतिक विकास
– सत्यता आणि प्रामाणिकपणा: सत्य बोलणे आणि प्रामाणिक वागणे शिकतो.
– जबाबदारीची भावना: स्वतःच्या कृतींसाठी जबाबदारी स्वीकारतो.
– मूल्यांची जाणीव: सहिष्णुता, सहकार्य, आदर यांसारख्या नैतिक मूल्यांची जाणीव ठेवतो.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
या क्षेत्रासाठी खालीलप्रमाणे मूल्यांकनासाठीचे प्रश्न विचारता येतात:
1. सामाजिक विकासासाठी प्रश्न
– तू आपल्या मित्रांबरोबर खेळताना काय करतोस/करतेस?
– एखाद्याला मदतीची गरज असेल तर तू काय करशील?
– तुझे मित्र/मैत्रिणी कसे आहेत? तू त्यांच्याशी कसा वागतोस?
2. भावनिक विकासासाठी प्रश्न
– जेव्हा तू रागावतोस/रागावतेस, तेव्हा तू काय करतोस/करतेस?
– एखादा मित्र रडत असेल तर तू काय करशील?
– तू खूप आनंदी असताना काय वाटतं?
3. नैतिक विकासासाठी प्रश्न
– तू शाळेत कोणते नियम पाळतोस?
– खोटं बोलणं चांगलं आहे का? का नाही?
– एखाद्याचे दप्तर पडले तर तू काय करशील?
प्रश्न विचारताना उद्देश:
– विद्यार्थ्यांची विचारसरणी समजून घेणे
– त्यांच्या सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक वर्तनाची झलक मिळवणे
– त्यांच्या उत्तरांमधून त्यांचे मूल्यविचार व भावनिक जाण तयार करणे
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: जाणीवजागृती
स्तर: निर्झर
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी आपल्या आजूबाजूच्या सामाजिक व नैतिक गोष्टींची प्राथमिक जाणीव दाखवतो.
वर्गात नियम पाळण्याचा प्रयत्न करतो, मोठ्यांचा आदर करतो आणि शिक्षक सांगतील ते लक्षपूर्वक ऐकतो.
परंतु स्वतःहून सामाजिक जबाबदारी उचलण्यात अजून प्रगल्भता आवश्यक आहे.
उदाहरण:
– वर्गात शांतपणे बसतो, इतरांना त्रास न देता संवाद साधतो.
– शिक्षक नियम सांगितल्यावर त्याचे पालन करण्याचा प्रयत्न करतो.
– मित्राशी वाद झाल्यास शिक्षकांकडे तक्रार करतो, पण स्वतःहून तोडगा काढत नाही.
ही नोंद विद्यार्थ्याचा सामाजिक आणि नैतिक बाबींबाबत प्रारंभिक जागरूकतेचा स्तर दर्शवते.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: जाणीवजागृती
स्तर: पर्वत
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी सामाजिक व नैतिक मूल्यांची चांगली जाणीव दाखवतो. तो वर्गातील नियमांचे पालन करतो, स्वतःहून शिस्त पाळतो आणि इतरांना मदत करण्याचा प्रयत्न करतो. त्याच्यात सहकार्याची भावना दिसून येते.
उदाहरण:
– इतर मित्रांना शांत राहायला सांगतो किंवा भांडण झाल्यास समजूत घालतो.
– रांगेत उभा राहतो, आपल्या वेळेची वाट पाहतो.
– वर्गात पडलेल्या वस्तू उचलून योग्य ठिकाणी ठेवतो.
– चूक झाल्यास क्षमा मागतो.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या सामाजिक व नैतिक वर्तनातील स्थिर प्रगती दर्शवते.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: जाणीवजागृती
स्तर: आकाश
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी सामाजिक व नैतिक मूल्यांची सखोल समज आणि आचरण दोन्ही दाखवतो. तो केवळ नियमांचे पालन करत नाही, तर इतर विद्यार्थ्यांनाही चांगले वर्तन करायला प्रेरणा देतो. समजूतदारपणा, सहानुभूती व जबाबदारीची जाणीव ठळकपणे दिसून येते.
उदाहरण:
– वर्गात किंवा शाळेतील कार्यक्रमांमध्ये नेतृत्व घेतो.
– नव्या विद्यार्थ्यांना शाळेच्या वातावरणात सामावून घेतो.
– कोणती कृती योग्य आहे किंवा नाही याचे स्वतःच विश्लेषण करतो.
– इतरांच्या भावनांची जाणीव ठेवून संवाद करतो.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या सामाजिक जाणिवेतील परिपक्वता आणि नैतिक बळ दर्शवते.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: संवेदनशीलता
स्तर: निर्झर
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी इतरांच्या भावना ओळखण्याचा प्रयत्न करतो, पण त्यावर योग्य प्रतिसाद देण्यासाठी अजून मार्गदर्शनाची गरज आहे. भावनिकदृष्ट्या थोडा अडखळणारा असतो, परंतु शिक्षकांच्या मदतीने हळूहळू प्रगती करत आहे.
उदाहरण:
– मित्र रडत असल्यास त्याच्या जवळ जातो, पण काय बोलावे हे समजत नाही.
– वर्गात भांडण झाल्यास शांत राहतो, पण स्वतःहून मध्यस्थी करत नाही.
– शिक्षकांच्या सांगण्यावरून चूक कबूल करतो, परंतु सतत आठवण द्यावी लागते.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या संवेदनशीलतेची सुरुवातीची पातळी दर्शवते आणि भावनिक शिक्षणासाठी अधिक सुसंगत वातावरण आवश्यक असल्याचे सूचित करते.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: संवेदनशीलता
स्तर: पर्वत
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी इतरांच्या भावना समजून घेतो आणि त्यानुसार योग्य प्रतिसाद देतो. तो वर्गमित्रांना मदत करतो, त्यांच्या अडचणी जाणतो व त्यांच्या भावनांचा आदर करतो.
उदाहरण:
– वर्गातील एखादा विद्यार्थी दुखावल्यास त्याला समजावतो.
– कोणी रडत असेल तर त्याच्याशी सौम्य भाषेत संवाद साधतो.
– वर्गात एखाद्या विद्यार्थ्याला मदतीची गरज असल्यास शिक्षक न सांगता पुढाकार घेतो.
– शाळेतील नियम व सामाजिक मूल्ये समजून घेतो व त्याचे पालन करतो.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या संवेदनशीलतेच्या मध्यम पातळीचे उदाहरण आहे, जिथे भावनिक समज आणि सामाजिक सहभाग दिसून येतो.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: संवेदनशीलता
स्तर: आकाश
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी अत्यंत संवेदनशीलपणे इतरांच्या भावना समजतो आणि सहृदयता दाखवतो. तो केवळ मदतच करत नाही, तर स्वतःहून इतरांच्या भावना लक्षात घेऊन सकारात्मक कृती करतो.
उदाहरण:
– वर्गात कोणी दु:खी असल्यास स्वतःहून त्याची समजूत काढतो व त्याला आनंदी ठेवण्यासाठी प्रयत्न करतो.
– कोणत्याही गैरसोयीची जाणीव शिक्षकांना नम्रपणे सांगतो.
– विविध सामाजिक प्रसंगांमध्ये इतरांसोबत सहानुभूतीने वागतो.
– समूह कार्यात सहभाग घेताना प्रत्येकाचा आदर राखतो व सर्वांच्या भावना समजून घेतो.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या उच्च संवेदनशीलतेचे निदर्शक आहे, जिथे सामाजिक-जाणीव आणि नैतिक आचरण सहजपणे दिसून येते.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: सर्जनशीलता
स्तर: निर्झर
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी साध्या आणि परिचित परिस्थितींमध्ये सर्जनशील विचार करतो. त्याच्या कल्पनांमध्ये वेगळेपण असते, परंतु त्या अजूनही शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली असतात.
उदाहरण:
– गोष्टींच्या निवेदनात स्वतःचे विचार जोडतो.
– चित्र रंगवताना वेगळ्या रंगसंगतींचा वापर करतो.
– सामाजिक प्रसंगांसाठी छोटे संवाद तयार करतो.
– नैतिक गोष्टींमधून वेगळी शिकवण सांगतो.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या प्राथमिक सर्जनशीलतेचा विकास दर्शवते, ज्यामध्ये तो स्वतःचे विचार प्रकट करण्यास सुरुवात करतो.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: सर्जनशीलता
स्तर: पर्वत
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी विविध सामाजिक व नैतिक संकल्पनांवर आधारित कल्पक विचार व्यक्त करतो. तो संवाद, भूमिका आणि कृतींतून आपली सर्जनशीलता स्पष्ट करतो.
उदाहरण:
– सामाजिक गोष्टींवर आधारित नवीन गोष्टी तयार करतो.
– नाटुकल्या किंवा संवाद सादरीकरणात स्वतःचे विचार मिसळतो.
– दुसऱ्यांच्या भावनांबद्दल विचार करून संवेदनशील कृती करतो.
– नैतिक कथांवर आधारित कल्पक चित्रकथा तयार करतो.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या मध्यम पातळीवरील सर्जनशीलतेचा विकास दर्शवते, ज्यामध्ये तो स्वतंत्र विचार करून वेगळेपण निर्माण करतो.
विकास क्षेत्र 2: सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकास
इयत्ता: पहिली
क्षमता: सर्जनशीलता
स्तर: आकाश
नोंद (Observation/Remark):
विद्यार्थी सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विषयांवर अत्यंत सर्जनशील आणि स्वतंत्र विचार व्यक्त करतो. तो नवीन आणि अभिनव कल्पना मांडतो आणि त्याचा वापर व्यवहारात प्रभावीपणे करतो.
उदाहरण:
– सामाजिक समस्या ओळखून त्यावर सर्जनशील उपाय सुचवतो.
– भावनिक अभिव्यक्तीसाठी वेगवेगळे माध्यम (कथा, कविता, चित्रकला) वापरतो.
– नैतिक मूल्ये आत्मसात करून त्यांच्या आधारे समाजात प्रेरणादायी भूमिका बजावतो.
– विविध सामाजिक प्रसंगांवर सर्जनशील नाट्यप्रस्तुती किंवा प्रकल्प सादर करतो.
ही नोंद विद्यार्थ्याच्या उच्च पातळीवरील सर्जनशीलतेचे आणि नैतिक व सामाजिक जाणिवेचे दर्शन घडवते.
शिक्षक अभिप्राय :-
| क्षमता | प्रवाह | पर्वत | आकाश |
| जाणीवजागृती |
|
|
|
| संवेदनशीलता |
|
|
|
| सर्जनशीलता |
|
|
|
